سینما یک زبان است و مثل همه زبان های دیگر، گرامر و قواعد خود را دارد. برای درک درست فیلم ها و شناخت دقیق و علمی سینما باید به زبان سینما مسلط بود. تنها در صورت تسلط به این زبان است که می توان اجزاء تشکیل دهنده یک اثر سینمایی را شناخت و با آن ارتباط درستی برقرار کرد.
فیلم های مستند یکی از قالب های بسیار مهم سینمایی است که به دلیل داشتن انواع مختاف از اهمیت بالایی در صنعت سینما برخوردار است.
انواع قالب های سینمایی
برای داشتن شناخت مقدماتی از سینما ابتدا لازم است قالب های سینمایی را بشناسیم. این امر به ما کمک می کند که توقع ها و انتظارهای خود را بر مبنای آن قالب مشخص بنا کنیم.
کلی ترین تقسیم بندی در زمینه ی سینما، تقسیم آن به دو قالب فیلم مستند و فیلم داستانی است. این تقسیم بندی و گرایش فیلمسازان به سینمای مستند و داستانی از همان آغاز پیدایش سینما در جهان وجود داشته است.
وقتی برادران لومیر به عنوان یکی از نخستین مخترعان سینما در فرانسه، دوربین شان را در ایستگاه قطار کاشتند و از رسیدن یک قطار به ایستگاه فیلم گرفتند یا خروج کارگران از کارخانه را فیلمبرداری کردند،نمی دانستند که دارند نخستین فیلم های مستند سینما را می سازند.به این ترتیب برادران لومیر را باید درواقع نخستین مستندسازان جهان به شمار آورد.
اما در مقابل فیلمسازی به نام ژرژ مه لیس که او هم فرانسوی بود و کار اصیلی اش اجرای نمایش و شعبده بازی در سالن های نمایش پاریس بود، به جای فیلمبرداری از واقعیت های روزمره، تخیل خود را به کار گرفت و به ساختن فیلم های داستانی پرداخت. ژرژ مه لیس را در واقع پدر سینمای داستانی می دانند. او کسی بود که بسیاری از حقه های سینمایی را کشف کرد و در فیلم هایی به کار برد.
سفر به ماه، سفرهای گالیور و سیندرلا از جمله فیلم های داستانی ژرژ مه لیس به حساب می آیند.
بنابراین می بینیم که از همان آغاز نگاه فیلمسازان به جهان و واقعیت های پیرامون آنها با هم متفاوت بود.
بعدها با تحول سینما، فیلم مستند مفهوم مستقلی پیدا کرد و به یکی از مهم ترین قالبهای سینمایی برای بازنمایی واقعیت های علمی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تبدیل شد.
ویژگی های فیلم مستند
اما برای اینکه درک درستی از مفهوم فیلم مستند و تفاوت آن با فیلم داستانی داشته باشیم بهتر است مهمترین ویژگی های آن را بشناسیم.
مهم ترین ویژگی فیلم مستند این است که با واقعیت سر و کار دارد. حال این واقعیت ممکن است به دنیا آمدن یک بچه، تصادف یک اتومبیل در خیابان، کشته شدن یک سرباز در جنگ یا گل خوردن یک دروازه بان باشد.
همه این رویدادها واقعی اند و می توانند موضوع یک فیلم مستند باشند اما نکته اینجاست که سینماگر مستند حق دخل و تصرف در این واقعیت را ندارد و باید آن را به همان شکلی که می بیند و در عالم واقع و در برابر دوربین او اتفاق می افتد ثبت کند. در غیر این صورت او وارد فضای فیلم داستانی شده است.
هرگونه دخل و تصرف فیلمساز در واقعیتی که جلوی دوربین اتفاق می افتد، باعث می شود که فیلم سندیت خود را از دست داده و از قالب مستند دور شود.
اگرچه نحوه ثبت آن واقعه و تفسیر فیلمساز از آن واقعه، خود مسئله مهمی است که باید جداگانه به آن پرداخت. چرا که باعث می شود آن فیلم به روایت یک فیلمساز از آن واقعه تعبیر شود. از این منظر است که فیلم مستند نیز شکل واحدی ندارد و بسته به دیدگاه های سیاسی، اجتماعی یا ایدئولوژیک هر فیلمساز، شکل منحصر به فردی پیدا میی کند. به این معنی که اگر مثلا دو فیلمساز به طور همزمان از یک واقعه مثلا صحنه یک تصادف اتومبیل، فیلمبرداری کنند باز هم فیلم های آنها با هم یکی نخواهد بود چرا که هر کدام از زاویه متفاوتی و با نگاه متفاوتی به آن صحنه تصادف نگریسته اند و بنابراین نتیجه کار آنها نیز متفاوت خواهد بود.
امروزه فیلم های مستند شکل ها و انواع متفاوتی دارند و نه تنها خوراک خوبی برای رسانه های خبری و تلویزیون ها و شبکه های ماهواره ای به شمار می آیند، بلکه آنقدر اهمیت یافته اند که بر پرده سینماها می آیند و به فروش زیادی دست پیدا می کنند.
نمونه آن فیلم هایی است که مستندسازی به نام مایکل مور در سال های اخیر ساخته است از جمله فیلم بولینگ برای کلمباین و فارنهایت 911.
برخی فیلم های مستند به خاطر واقعی بودن صحنه های آن بیشتر از فیلم های داستانی بر بیننده اثر می گذارند. هدف فیلم های مستند برخلاف فیلم های داستانی سرگرم کردن بیننده نیست بلکه وظیفه آنها غالبا اطلاع رسانی و کشف حقیقت و
آشنا کردن مخاطبان با موضوعی است که آن را نمی شناسند یا اطلاعات اندکی درباره آن دارند.
انواع فیلم مستند
مستندها انواع بسیاری دارند اما مهمترین شکل های فیلم مستند عبارتند از:
مستند خبری، مستند علمی، مستند سیاسی، مستند اجتماعی، مستند صنعتی، مستند تبلیغاتی، مستند آموزشی، مستند شاعرانه، مستند تاریخی، مستند جنگی، مستند ورزشی و مستند بیوگرافیکال.
مستندهای خبری
مستندهای خبری قدیمی ترین، کلاسیک ترین و متداول ترین شکل فیلم های مستند است که معمولا برای بخش های خبری تلویزیون ها ساخته می شود. در این مستندها فیلمساز با استفاده از صدای یک گوینده که بر روی تصاویر می آید، یک رویداد یا مجموعه ای از رویدادهای خبری را روایت می کند.
مستندهای خبری اغلب در محل وقوع حادثه ساخته می شوند و گزارش مستقیم و دست اولی از آن حادثه محسوب می شوند. عیب این نوع فیلم های مستند این است که تاریخ مصرف دارند و در دوره زمانی بسیار محدودی قابل استفاده اند و با کم اهمیت شدن آن رویداد خبری اهمیت خود را از دست می دهند اگرچه ارزش آرشیوی و اسنادی خود را برای همیشه حفظ می کنند و می توانند در بررسی ها و تحلیل های خبری یا رسانه ای مورد استفاده قرار گیرند.
یکی از بهترین نمونه این نوع فیلم های مستند، مستندهایی است که گزارشگرهایی مثل جان سیمپسون یا رگی عمر برای تلویزیون بی بی سی می سازند.
مستند علمی- آموزشی
مستند علمی نیز همان طور که از نام آن پیداست، موضوع آن به مسائل علمی مربوط است.
در این نوع مستندها که معمولا پس از تحقیقات عمیق و همه جانبه در مورد یک پدیده یا کشف علمی ساخته می شوند، فیلمساز با کمک مشاوران علمی که دارد، سعی می کند، مخاطبان خود را با دستاوردهای علمی جدید آشنا سازد. دانشمندان،
پزشکان، مخترعان، پژوهشگران علمی و اساتید رشته های علوم دانشگاه ها، غالبا در این نوع مستندها به عنوان کارشناس دعوت می شوند و نظرات خود را در برابر دوربین سینماگر مطرح می کنند.
مستندهای علمی نه تنها خوراک خوبی برای تلویزیون ها هستند بلکه کاربرد زیادی در دانشگاه ها و مراکز و موسسات علمی دارند.
مستندهای آموزشی نیز در واقع شاخه ای از مستندهای علمی اند که به طور مشخص برای اهداف آموزشی تهیه می شوند و مخاطبان محدود و مشخصی دارند. عموما نهادهای آموزشی و تجاری مثل دانشگاه ها، وزارت آموزش و پرورش، موسسات آموزشی خصوصی و شرکت هایی که می خواهند محصولات جدید خود را همراه با دستورالعمل آموزشی در اختیار مخاطبین قرار دهند، سفارش دهنده این نوع مستندها به شمار می روند. مستندهایی در زمینه آموزش زبان های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، عربی یا زبان های دیگر، مستندهایی درباره آهنگسازی، خوش نویسی، نقاشی، مجسمه سازی، رقص و یا هنرهای دیگر، در این طبقه بندی قرار می گیرند.
مستندهای سیاسی
مستند سیاسی نوع بسیار مهمی از فیلم های مستندند که در آن یک فیلمساز با رویکرد مشخصی به سراغ یک مسئله سیاسی مطرح در جامعه می رود و آن را از دید خود یا افراد مختلف که عموما شخصیت های سیاسی یا نظریه پردازان سیاسی اند تحلیل می کند.
مستند سیاسی ممکن است در مورد یک موضوع سیاسی گذشته و تاریخی مثل کودتای 28 مرداد یا حادثه گروگان گیری ماموران سفارت آمریکا در تهران (مثل فیلم مستند 444 روز ) باشد یا مربوط به یک موضوع حساس و بحث برانگیز روز، مثل مسلمانان در جامعه بریتانیا یا جنگ بر سر دموکراسی ساخته جان پیلجر.
در این مستندها، فیلمساز که معمولا خود دارای یک موضع گیری سیاسی است، هر چقدر سعی کند که از موضوع مورد بحث فاصله بگیرد و دیدگاه سیاسی خود را مستقیما دخالت ندهد باز هم به طور غیرمستقیم با نوع چیدن تصاویر در کنار هم و یا انتخاب افراد برای گفتگو و ارائه تحلیل سیاسی و متنی که روی فیلم خوانده می شود، یک دیدگاه سیاسی مشخصی را ارائه می کند. اما این با مخاطب است که دیدگاه نهایی ارائه شده به وسیله فیلم را بپذیرد یا در نهایت قضاوت و تحلیل جداگانه خود را داشته باشد .
مستند شاعرانه
مستند شاعرانه یکی از شخصی ترین انواع فیلم مستند است که معمولا از طرف جای خاصی به فیلمساز سفارش داده نمی شود یا اگر هم سفارش داده شود، فیلمساز آن قدر آزادی عمل دارد که آن را مطابق سلیقه و نگاه خود بسازد و در نهایت آن را به شکلی درآورد که نه تنها خواسته سفارش دهنده را برآورده ساخته بلکه رویکرد و نگاه شاعرانه اش را نیز در آن وارد کرده است.
نمونه درخشان این نوع فیلم مستند، فیلم های مستندی است که ابراهیم گلستان، مستندساز برجسته ایرانی و از پیشگامان و آغازگران سینمای مستند جدی و واقعی در ایران برای شرکت نفت در سال های دهه سی و چهل خورشیدی ساخته است که در عین اینکه مستندهای صنعتی اند، اما کیفیت بسیار شاعرانه ای دارند. فیلم های مستند مور، مرجان، خارا و یک آتش از این دست اند.
نمونه دیگر فیلم مستند درخشان خانه سیاه، ساخته فروغ فرخزاد است که آن هم در استودیو گلستان و زیر نظر وی تهیه شده است. در فیلم مستند شاعرانه، فیلمساز با نگاه شاعرانه ای به تفسیر یک موضوع یا واقعیت پیرامون خود می پردازد و آن را از فیلتر ذهن خود عبور می دهد. در این نوع مستند نه تنها گفتار فیلم شاعرانه است بلکه نوع فیلمبرداری، نورپردازی و ریتم تدوین تصاویر به گونه ای است که فضای شاعرانه ای ایجاد می کند و این حس شاعرانه را به مخاطب انتقال می دهد.
مستند اجتماعی
در این نوع فیلم مستند، فیلمساز دست روی یک سوژه اجتماعی مهم روز می گذارد.
موضوع هایی مانند مسکن، بهداشت، فقر و گرسنگی، اعتیاد، بیکاری، سرقت و بزهکاری های اجتماعی می تواند موضوع فیلم های مستند باشد.
کامران شیردل، رخشان بنی اعتماد و ابراهیم مختاری از جمله سینماگران ایرانی اند که مستندهای اجتماعی خوبی ساخته اند. مستندهای زندان زنان ، قلعه و تهران پایتخت ایران است ساخته کامران شیردل، اجاره نشینی ساخته ابراهیم مختاری در مورد مشکلات مسکن در تهران و مستند حیات خلوت خانه خورشید درباره اعتیاد زنان، از نمونه های خوب این نوع فیلم مستند اند.
مستند جنگی
جنگ ها معمولا موضوع های جذابی برای فیلمسازان بوده اند. هر فیلمساز مستند معمولا با نگاه خاصی به سراغ موضوع جنگ می رود و تفاوت نگاه های فیلمسازان در این زمینه بسیار قابل توجه است .برای فیلمسازی مثل مرتضی آوینی، جنگ ایران و عراق موضوعی مقدس بود و او در مجموعه مستند تلویزیونی روایت فتح ، با رویکردی مذهبی و عرفانی این جنگ و رزمندگان درگیر در جنگ را تصویر کرده است.
از آن طرف برای برخی سینماگران، جنگ پدیده ای زشت و سیاهی است و به همین دلیل سعی کرده اند در فیلم های خود بر روی جنبه های ویرانگر و خانمان سوز جنگ و قربانی های آنها تاکید کنند و یا سیاست های جنگ افروزان را محکوم کنند.
مستند جان پیلجر با عنوان جنگی که تو نمی بینی درباره سیاسیت های جنگ افروزانه آمریکا و برخی دولت های غربی در ویتنام، افغانستان و عراق امروز، نمونه ای از این مستندهای ضد جنگ است.
مستند تاریخی
یکی از پرهزینه ترین انواع فیلم های مستند هستند که معمولا درباره موضوع های تاریخی مثل انقلاب فرانسه، نقش کلیسا در قرون وسطی، مقاومت ایرانی ها در برابر حمله مغول و یا شخصیت های تاریخی مثل چنگیزخان، اسپارتاکوس، امیرکبیر، ناپلئون یا هیتلر ساخته می شود.
معمولا قسمت هایی از این نوع مستندها، بازسازی صحنه های تاریخی و گذشته اند چون مثلا هیچ تصویری از دوران ناپلئون وجود ندارد و فیلمساز مجبور است آن دوره تاریخی را بازسازی کند.
مستندهای تلویزیونی چنگیزخان و ترور آبراهام لینکلن نمونه های خوبی از مستندهای تاریخی اند.
مستند صنعتی
نوعی از فیلم مستند است که معمولا به سفارش شرکت ها و موسسات صنعتی درباره خط تولید محصولات و فرآورده های صنعتی ساخته می شوند. این نوع مستندها غالبا سفارشی اند و کمتر از نظر هنری مورد ارزیابی قرار می گیرند اما گاهی به اعتبار سازنده آنها و یا نگاه ویژه فیلمساز و خلاقیتی که در آن به خرج می دهد، از حد یک کار سفارشی فراتر رفته و جایگاه ویژه ای پیدا می کند.
فیلم های صنعتی ابراهیم گلستان که برای شرکت نفت ساخته از جمله موج، مرجان، خارا ، یک آتش و از قطره تا دریا نمونه های متفاوتی از مستندهای صنعتی اند که به خاطر دید شاعرانه و سبک ویژه گلستان، از جایگاه مهمی در تاریخ سینمای مستند ایران برخوردارند. همین طور مستندهایی که کامران شیردل برای کارخانه اتومبیل سازی پیکان و شرکت گاز ساخته است در این رده قرار می گیرند.
مستند تبلیغاتی
شاید اطلاق عنوان مستند برای این نوع فیلم ها، کار درستی نباشد چرا که هدف این نوع فیلم ها، آموزش، فرهنگ سازی و یا تجربه های سینمایی خالص و شاعرانه نیست بلکه هدف این است که کالا یا مرکز بخصوصی را تبلیغ کند. اما فیلم مستند تبلیغاتی خوب هم فیلمی است که بتواند کالایی را به بهترین و موجزترین شکلش معرفی کند.
آموزش مقدماتی سینما - مسعود جواهری
