اسطوره سازان تمدن ایرانی

کشور مراکش بیش از آنکه دارای صنعت تولید فیلم باشد لوکیشنی محبوب برای فیلمسازان خارجی به ویژه هالیوودی‌هاست که بخش‌هایی از آثار خود را در این کشور آفریقایی ضبط کنند.
مراکش یا مغرب کشوری است در شمال غربی آفریقا که ساحلی طولانی با اقیانوس اطلس دارد و از شمال به جبل‌الطارق و دریای مدیترانه می‌رسد. کشور مراکش از سوی شرق با کشور الجزایر، از غرب با اقیانوس اطلس، از جنوب با کشور موریتانی و از شمال با دریای مدیترانه همسایه‌ است. پایتخت مراکش شهر رباط است. در این مقاله سعی داریم با سینمای این کشور آفریقایی آشنا شویم.

سینمای مراکش اوج و فرود زیادی را پشت سر گذاشته است که یکی از دلایل آن وضعیت حکومت و برسر کار آمدن دولت های مختلف و جنگ هاست. از سال ۱۹۱۲ تا ۱۹۵۶ فرانسوی ها این کشور آفریقایی را زیر سلطه خود داشتند و قوانین و سانسور خاصی را  برای سینما وضع کرده بودند. این قوانین تا سال های ۱۹۷۰ وجود داشت به طوری که تولید داخلی بسیار کم بود. از این لحاظ مراکش در مقایسه با کشورهای فرانسوی زبان (فرانکوفن) در آن سال ها تولیدات اندکی در زمینه سینما داشت و بدین ترتیب عرصه رقابتی خوبی برای فیلم های واراداتی بود. البته در سال های اخیر سیاست های فرهنگی مراکش تغییر کرده و به ویژه با تاسیس جشنواره بین المللی فیلم مراکش یک گام مثبت برداشته شده و این روزها سینمای مراکش صنعتی شکوفاست که در جشنواره های عربی، آفریقای یا غربی برنده جوایز ریز و درشتی می شود.

پیدایش سینما در مراکش

 سینما در مراکش قدمت طولانی دارد و تاریخ آن به یک قرن پیش برمی‌گردد، اما به طور مشخص نمی توان گفت در چه سالی سینما وارد کشور مراکش شد.

در سال ۱۸۹۶ «شوالیه بربر» توسط ژول ایتن ماری در مراکش ساخته شد. همچنین در خلال سال های ۱۸۹۵ تا ۱۹۰۵ کمپانی لومییر حدود ۱۸۰۰ فیلم تولید کرد که برادران لومییر ۶۰ تا از این فیلم های کوتاه را در شمال آفریقا ساختند و تنها فیلمی که در مراکش به تولید رسید به کارگردانی لوئی لومییر و به نام «شبان بزهای مراکشی» در سال ۱۸۹۷ بود.

با احتساب مقدمه‌ای که بدان اشاره شد می توان سینمای مراکش را به سه دوره تقسیم کرد:

دوره نخست از سال ۱۸۹۷ و جنگ جهانی اول که این دوره بیشتر  فیلم مستند تولید می شد.

دوره دوم سینمای تحت استعمار و سینمای پروپاگاندا است که باعث افتتاح کمپانی های تجاری در پایتخت مراکش شد. حدود ۳۵ فیلم در این دوره ساخته شد که این فیلم ها هویت فرانسوی داشتند. گویی در آن سال ها کشورهای شمال آفریقا در فضا و بدون تاریخ و فرهنگ شناور بودند و فرهنگ بومی از این فیلم ها حذف شده بود. در این دوره سینمای مراکش پیشرفت چندانی نداشت.

از سال ۱۸۹۷ تا ۱۹۴۴ مراکش لوکیشن فیلم‌های خارجی بی‌شماری بود که بیشتر در منطقه وَرزازات فیلمبرداری‌ می‌شدند. در این دوران استودیوهایی در شهر کازابلانکا در سال ۱۹۳۹ و در رباط در سال ۱۹۴۴ ساخته شدند. «اتللو»ی اورسن ولز در سال ۱۹۵۲ در مراکش فیلمبرداری شد. در این دوره بسیاری از فیلم‌ها متاثر از تولیدات مصری بودند مانند فیلم «پسر نفرین شده» ساخته محمد اسوفور که در سال ۱۹۵۸ به تولید رسید. سال ۱۹۴۴ مرکز سینماتوگراف مراکش (CCM) تاسیس شد.

دوره سوم در حقیقت دوران سینمای مستقل مراکش است البته این استقلال واقعی تا سال ۱۹۶۸ اتفاق نیفتاد. محمد عبدالرحمان تازی نویسنده و کارگردان مراکشی راه را برای سینمای مستقل مراکش هموار کرد. محمد عبدالرحمان تازی فیلمساز مهم این دوران بود که همراه فیلمسازانی چون مومن سمیحی (ردها ۱۹۷۰)، حبیب بنانی (Wechma-۱۹۷۰)، سهیل بنبارکا (هزار و یک دست ۱۹۷۲)، جلال فرهرتی (عروسک های روسو-۱۹۸۱)، محمد راغب (آرایشگر همسایه فقیر-۱۹۸۲) به سینمای مراکش شان و اعتبار بخشیدند.

نقطه عطف دوران معاصر سینمای مراکش روی آوردن هرچه بیشتر فیلمسازان خارجی به مراکش برای فیلمبرداری آثارشان است. در منطقه وَرزازات استودیوهایی جدیدی ساخته شده که کارگر ارزان و آب و هوای خوب ریسک مختل شدن فیلمبرداری را کم می کند.

بااینکه مردم این کشور خواهان و طرفدار تولیدات داخلی خودشان هستند ولی فیلم های مراکش خارج از مرزها چندان شهرت عالم گیری ندارنددر چند سال اخیر فیلمسازانی که در مراکش به شهرت رسیده اند بیشتر از تماشای آثار فیلمسازان جهان آموزش دیده اند. کارگردان هایی مانند نبیل عیوش، فوزی بن السعیدی، نرجس نجار، نورالدین لخمری، لیلا مراکشی از فیلمسازانی هستند که در سال های ۲۰۰۰ به این سو در مراکش فیلم های خوبی ساخته اند.

در مورد جشنواره هایی که در مراکش برگزار می شود باید گفت سال ۱۹۸۲ اولین جشنواره ملی در شهر رباط برگزار شد. در سال ۲۰۰۱ اولین جشنواره بین المللی فیلم مراکش (FIFM) با مساعدت محمد ششم پادشاه مراکش برپا شد؛ پادشاهی که عاشق سینماست و از سال ۱۹۹۹ به شدت صنعت سینمای کشورش را حمایت می کند. جشنواره فیلم مراکش هر سال در ماه دسامبر برگزار می شود.

اما کشور مراکش با کمبود سالن سینما نیز روبه رو است. همچنین بااینکه مردم این کشور خواهان و طرفدار تولیدات داخلی خودشان هستند ولی فیلم های مراکش خارج از مرزها چندان شهرت عالم گیری ندارند. معمولا از ۱۰ فیلم پرفروش سال پنج فیلم تولید داخلی است. در مراکش نمایش فیلم های خارجی از جمله فیلم های آمریکایی به تولیدات داخلی لطمه وارد کرده است.

گرچه در سال های اخیر سینمای مراکش به یکی از پویاترین سینمای کشورهای عرب زبان تبدیل شده است که تداعی کننده روزهای اوج سینمای مصر است اما در این کشور خطوط قرمزی وجود دارد که فیلمسازان باید رعایت کنند. یکی از فیلم های پرسروصدایی که یک هفته پس از نمایش در جشنواره کن از نمایش آن در مراکش جلوگیری شد از فیلمساز مشهور مراکش نبیل عیوش و به نام «بسیار دوست داشتن» بود. نورالدین لخمری که از همدوره های نبیل عیوش است اعتقاد دارد که سینمای مراکش شبیه نئورئالیسم ایتالیا در سال های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ است که با سانسور دست به گریبان بود. البته لخمری عقیده دارد که فیلمسازان راهی برای بیان حرف های خود پیدا می کنند. نبیل عیوش از توقیف فیلمش بسیار ناراحت بود اما در هم نشکست و خود را برای فیلم بعدی آماده کرد.

در سال ۲۰۱۵ عملا فیلم هایی که شبیه آثار نئورئالیسم ایتالیا بود در مراکش اکران نشد که بی تاثیر از شرایط سیاسی کشورهای عربی نبوددر سال ۲۰۱۵ عملا فیلم هایی که شبیه آثار نئورئالیسم ایتالیا بود در مراکش اکران نشد که بی تاثیر از شرایط سیاسی کشورهای عربی نبود ولی چند کارگردان مراکشی که دغدغه های اجتماعی دارند از جمله نبیل عیوش، فوزی بن السعیدی، لیلا کیلانی خود را برای تولید فیلم های جدید آماده کردند. لخمری عقیده داردکه مراکش از کشورهای بسیار آزاد عربی است؛ شاید آزادتر از مصر و تونس اما مخاطب بسیار سنتی دارد که اگر دل و ذهن آنها را با فیلم ها همراه کنند آنها نیز فیلم ها را دنبال می کنند. لخمری عقیده دارد که به هر حال یک تاریخ غنی سینمایی کنار آنهاست.

هالیوود در مراکش!

تاکنون کشور مراکش میزبان فیلمسازان خارجی و لوکیشن فیلم های متنوعی بوده است. از نمونه فیلم های کلاسیک تاریخ سینما که در مراکش فیلمبرداری شده می توان به مراکش(۱۹۳۰) به کارگردانی یوزف فون اشترنبرگ که در آن مارلن دیتریش در یکی از اولین فیلم‌های آمریکایی خود در کنار گاری کوپر ظاهر شد، کازابلانکا(۱۹۴۲) به کارگردانی مایکل کورتیز با بازی همفری بوگارت و اینگرید برگمن که بسیاری از منتقدان آن را محبوب‌ترین فیلم تاریخ سینما دانسته‌اند، اشاره کرد. همینطور بخش هایی از فیلم «مردی که زیاد می دانست» ساخته آلفرد هیچکاک، «اتللو» ساخته اورسن ولز و «لورنس عربستان» ساخته دیوید لین در مراکش فیلمبرداری شده است.

در طول سال ها علاقه هالیوود به مراکش زیادتر هم شده است. چشم‌اندازهای بیابانی، شن زارهای شهر و منطقه وَرزازات، هوای ملایم و آفتاب درخشان، تنوع طبیعی، شرایط جوی و شهرهایی با قدمتی که تداعی کننده قرن ها پیش است، در ضمن هزینه تولید برای تهیه‌کنندگان خارجی مناسب است. نیروی کار ارزان و دستمزد  پایین سیاهی لشگرها سینماگران خارجی را به این کشور علاقمند کرده است. دولت مراکش با گروه‌های فیلمسازی تعامل دارد و حتی تجهیزات نظامی مورد نیاز گروه های تولید خارجی را تامین می کند. موسسه فیلم مراکش نقش میانجی را میان دولت و گروه های فیلمسازی خارجی برعهده می گیرد.

از فیلم هایی که در سال‌های گذشته در مراکش فیلمبرداری شده می توان به جواهر نیل(لوییس تیگ ۱۹۸۵)، گلادیاتور (ریدلی اسکات ۲۰۰۰)، بابل (الخاندرو ایناریتو ۲۰۰۶)، آخرین وسوسه مسیح(مارتین اسکورسیزی ۱۹۹۸) تک تیرانداز آمریکایی (کلینت ایستوود ۲۰۱۴) اشاره کرد. «هولوگرامی برای پادشاه» ساخته تام تیکور از آخرین فیلم های هالیوودی است که در مراکش فیلمبرداری شده است. فیلم سینمایی «طبیب» به کارگردانی فیلیپ اشتولتسل که در آن بن کینگزلی بازیگر بریتانیایی نقش ابن سینا، فیلسوف و دانشمند ایرانی را ایفا کرده است و «اطلس ابر» یا قسمت ششم ماموریت غیرممکن از دیگر فیلم های فیلمبرداری شده در مراکش است. حتی بخش هایی از مجموعه های هالیوودی مانند «میهن» فصل ششم در مراکش فیلمبرداری شد. همچنین بخش های از مجموعه «فرار از زندان: دنباله» و سریال پرطرفدار «بازی تاج و تخت» در مراکش فیلمبرداری شده است. طبعا تولید این مجموعه ها و فیلم های خارجی در مراکش به سود اقتصاد کشور  مراکش است. یکی از استودیوهای بزرگ که فیلمسازان خارجی می توانند آنجا فیلم های شان را بسازند استودیو اطلس در نزدیکی وَرزازات است.

بر طبق آمار، سالانه بیش از سی اثر خارجی در مراکش فیلمبرداری می‌شود که روی هم سالانه ۶۰ میلیون دلار برای مراکش سود دارد. ویلیام هیگبی استاد مطالعات سینمایی از دانشگاه اکستر می گوید: «مراکش  راه حلی پیش پای استودیوهای هالیوودی گذاشته که به دلیل قوانین کشورهای خاورمیانه نمی توانند در این کشورها فیلمبرداری کنند. ظرف بیست سال گذشته مراکش  به لوکیشن محبوب خارجی ها تبدیل شده است. در هالیوود علاقه بیشتری به ساختن فیلم هایی با موضوع عراق و افغانستان و خارومیانه به وجود آمده که به روابط سیاسی میان این کشورها بر می گردد. مراکش می خواهد  ویژگی کشوری با درهای باز و لیبرال را داشته باشد.»

فایده دیگر تولید فیلم‌های سینمایی در مراکش کمک به گردشگری است چون یک تبلیغ مجانی برای سفر به مراکش است و وزارت گردشگری مراکش، این مساله را در جذب گردشگر بی تاثیر نمی داند.