اسطوره سازان تمدن ایرانی

 مصطفی عقاد در یکم ژانویه ۱۹۳۰ میلادی در سوریه دیده به جهان گشود. او هفت برادر و خواهر دیگر نیز داشت. در جوانی برای تحصیل در رشته سینما به کالیفرنیای آمریکا رفت و بعد هم مشغول کار شد. همین سرنوشت در فیلمسازی او نیز تکرار شد به طوری که پس از چند سال کار برای ادامه فعالیت حرفه ای خود رهسپار آمریکا شد. از دیگر نکات جالب عقاد این است که مسلمانان او را با آثاری چون محمد رسول‌الله(ص) و شیر صحرا می‌شناسند و آمریکایی‌ها هم وی را برای تهیه مجموعه فیلم‌های هالووین به یاد می آورند.

عقاد در دهه سوم زندگی خود به تحصیل در حوزه سینما در دانشگاه‌های معتبر آمریکا مشغول بود و در ۳۰ تا ۴۰ سالگی، بیشتر به‌عنوان مدیر تولید، کارگردان فیلم‌های کوتاه، تهیه‌کننده و حتی بازیگر شهرت داشت. نزدیک شدن او به کمپانی واینستین سبب شد، کم‌کم روی کارگردانی آثار بلند سینمایی تمرکز ویژه‌ای داشته باشد.

نگاهی به کارنامه عقاد نشان می‌دهد، وی تلاش کرد با دست گذاشتن روی چهره‌ها و وقایع مهم تاریخ، علاوه‌ بر پرداختن به سوژه‌های پرسروصدا، توجه مخاطبان بیشتری را به خود جلب کند. او درباره پیامبر (ص)، عمر مختار و جشن ترسناک و دلهره‌آور هالووین فیلم ساخت و در نتیجه توانست با تکیه بر این سوژه های جذاب مخاطبان بسیاری را از سراسر جهان متوجه خود سازد. به اذعان خودش فیلم محمد رسول‌الله (ص) را برای آشنایی غربی‌ها با پیامبری که جامعه ۷۰۰ میلیونی مسلمانان آن سال‌ها به او ایمان داشتند، ساخته بود؛ بنابراین تلاش داشت با بهره‌مندی از اصول آکادمیک فیلمسازی که فراگرفته بود و البته فنی‌ترین زیرساخت‌های سخت‌افزاری فیلمسازی در دنیا که در اختیار کمپانی واینستین بود، روی سوژه‌های خاص تمرکز کند.

علایق سینمایی مصطفی عقاد در ابتدای ۴۰ سالگی وی مشخص می‌شود. در علقه‌های سینمایی عقاد، بحث اسلام به‌عنوان نخستین مساله به چشم می‌خورد. زمانی که عقاد در ۱۸ سالگی، حلب را به قصد تحصیل در کالیفرنیا ترک می‌کند، تنها چیزی که از پدرش می‌خواهد، یک جلد قرآن کریم است. بعدها او گفت که ساخت فیلمی درباره پیامبر(ص)، دغدغه دوران جوانی وی بوده، اما به دلیل وجود محدودیت‌ها و البته بی‌اعتمادی‌هایی که به وی به‌عنوان فردی که می‌خواست فیلم رفیع‌ترین چهره اسلامی را بسازد، این امکان برای او مهیا نبود و به همین دلیل بیشتر فعالیت ۲۰ تا ۳۰ سالگی عقاد (یعنی پیش از ورود به دوران اجرایی در سینما) صرف ارایه طرح و فیلمنامه برای شبکه‌های تلویزیونی آمریکا از جمله شبکه معروف ان بی‌سی شد.

از ابتدای ۴۰ سالگی که وی به یک پختگی لازم در زمینه فیلمسازی و آشنایی با این صنعت دست یافت، توانست روی سوژه محبوب خود که پیامبر (ص) بود کار کند. این کار پنج سال زمان برد، چراکه زمینه برای پرداخت فیلمنامه مهیا نبود. مراودات او با بزرگان اهل شیعه و سنت در کشورهای مختلف و البته پروسه طولانی فیلمسازی و پیدا کردن سرمایه‌گذاران متعدد سبب شد، شاخص‌ترین فیلم کارنامه‌اش در همان نخستین فعالیت بلند سینمایی‌اش متجلی شود. او در ۱۹۷۶ میلادی یعنی زمانی که ۴۶ سال داشت، محمد رسول‌الله(ص) را با نام اصلی الرساله به پایان رساند؛ ۲ سال صرف پژوهش و فیلمنامه، ۲ سال صرف آماده‌سازی اذهان بزرگان در قید حیات اسلام و یک سال هم برای فیلمبرداری زمان صرف شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا همزمان با ۱۱ نوامبر سالروز درگذشت مصطفی عقاد تهیه‌کننده و کارگردان سوری آمریکایی به واکاوی اندیشه ها، ایده ها و فراز و فرودهای نزدیک هشت دهه زندگی وی پرداخته است:

مصطفی عقاد در ایران

عقاد در ایران بیشتر با فیلم الرساله یا محمد رسول الله شناخته می شود. این فیلم  از جمله فیلم‌هایی به شمار می رود که در ذهن مخاطبان ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و از جمله آثار نوستالژیکی محسوب می شود که موسیقی و دوبله منحصر به فرد آن پس از گذشت نزدیک به ۴ دهه همچنان مورد علاقه مردم ایران است و تا به حال نیز چندین بار از شبکه‌های مختلف سیما پخش شده است.

در صفحه رسمی این فیلم در سایت های سینمایی درباره این فیلم آمده است: فیلم سینمایی The Message که در ایران با نام محمد رسول الله(ص) شناخته می‌شود، در ۱۹۷۶ میلادی به کارگردانی مصطفی عقاد ساخته شده است. این فیلم داستان زندگی پیامبر اسلام است و آنتونی کوئین در نقش حمزه عموی پیامبر(ص)، ایرنه پاپاس (هند جگرخوار)، مایکل آنسارا (ابوسفیان بن حرب)، جانی سکا (بلال حبشی)، مایکل فورست (خالد بن ولید)، آندره مورل (ابوطالب)، گریک هاگون (عمار یاسر)، دیمین تامس (زید بن حارثه)، مارتین بنسون (عمرو ابن هشام)، رابرت براون (عتبه بن ربیعه)، روزالی کراچلی (سمیه)، برونو بارنابی (امیه بن خلف)، نویل جیسون (جعفر بن ابی طالب)، جان بنت (عبدالله بن أبی بن سلول)، دونالد بارتون (عمرو عاص)، ارل کامرون (نجاشی)، جورج کامیلر (ولید بن عتبه)، نیکولاس آمر (سهیل بن عمرو)، رونالد چنری (مصعب بن عمیر)، مایکل گودفری (براء بن معرور)، جان هامفری (عباده بن الصامت)، ایون سولون (یاسر بن عامر)، وولف موریس (ابولهب)، رونالد لی-هانت (هراکلیوس)، لئونارد ترولی (تاجر ابریشم)، جرارد هلی (شاعر سنان)، حبیب العجیلی (ابوحذیفه بن عتبه)، حسن الجندی (خسرو پرویز) و ... از جمله افرادی هستند که در این فیلم سینمایی ایفای نقش کرده‌اند.

منوچهر اسماعیلی، رفعت هاشم‌پور، نصرالله مدقالچی، ناصر طهماسب، ناصر ممدوح، احمد رسول زاده، آرشاک قوکاسیان، سعید مظفری، نصرت‌الله حمیدی، غلامعلی افشاریه، بدری نورالهی، بهرام زند، جلال مقامی، ناصر خاوری، محمد علی دیباج، سیامک اطلسی، منوچهر اسماعیلی، صادق ماهرو، حسین معمارزاده، ایرج رضایی، عباس تجلی، محمود فاطمی، جواد پزشکیان، شهروز ملک آرایی، حسین معمارزاده، عبدالله العمرانی، آذر دانشی و ... نیز دوبلورهای مشهور و بِنام کشورمان بودند که در دوبله این اثر سنگ تمام گذاشتند. یکی از این دوبلورها که صدای او به همراه موسیقی جادویی فیلم به خوبی روی کار نشسته، نصرالله مدقالچی است که به جای ابوسفیان با بازی مایکل آنسارا سخن گفته است.

مدقالچی درباره دوبله ابن فیلم و اقبال فزاینده عموم مردم به تماشای آن گفته است: این فیلم سینمایی پس از وقوع انقلاب اسلامی و در تابستان ۱۳۵۸خورشیدی دوبله شد. آقای حسین شایگان زحمت دوبله فیلم را کشید و پس از انجام مراحل فنی، در سینماها به اکران درآمد. خاطرم هست که آن زمان افتتاحیه فیلم در سینما فرهنگ برگزار شد و نخستین اکران با حضور آیت الله هاشمی رفسنجانی صورت گرفته که البته آن زمان من در این مراسم حضور نداشتم. دوبله این فیلم ۳ روز کار برد. ۲ روز دوبله فیلم به طول انجامید و یک روز گفتن نریشن‌ها و تغییر و لیپسینک کار.

وی درباره ترجمه فیلم توضیح داد: آقای شایگان با تبحر خاصی این اثر را ترجمه کرده بودند و ما نیز واو به واو آن را گفتیم. تنها برخی کلمات و آواها برای بهتر سینک شدن اثر تغییرات اندکی داشتند و ما نیز کاملا مطابق با متن کار دوبله را انجام دادیم.

وی ادامه داد: آقای اسماعیلی چیدمان بسیار خوبی داشت و همه هم با تمام توان پای کار آمدند. بعد از اینکه دوبله به پایان رسید از آنجایی که از اول قرارداد بسته بودند که فیلم هر جای دنیا دوبله شد، باند صدا را بفرستند که میکس بشود، فیلم به لندن فرستاده شد و پس از میکس نهایی آقای عقاد دوبله نسخه فارسی را تماشا کرده بودند. ایشان بنا به گفته آقای مجتهدزاده پس از تماشای دوبله نسخه فارسی به شدت شگفت‌زده شده بودند و ۲ بار آن را دیده بودند. بعد هم گفته بودند که من همین ابوسفیان را می‌خواستم و به خاطر ابوسفیان فیلم را دوبار نگاه کرد.

مدقالچی با بیان اینکه فیلم سینمایی محمدرسول الله(ص) به ۱۲ زبان دیگر در دنیا ترجمه شده، عنوان داشت: فکر می‌کنم اولین بار فیلم را در خانه دیدم. نسخه ویدئویی فیلم را از دوستان که کارهای نهایی فیلم را انجام داده بودند گرفتم و در خانه تماشا کردم. یادم هست آن زمان اکران بسیار موفقی هم فیلم داشت و ما شگفت زده شده بودیم.

مصطفی عقاد و ساخت فیلم درباره امام علی(ع)

فیلم الرساله(محمد رسول الله(ص))، از گمان برخی از چهره های فرهنگی هنری گویی برای انقلاب اسلامی و ایرانیان ساخته شده چرا که در همان ابتدای انقلاب ساخته و پخش شد و بیشترین استقبال را هم از این فیلم، جهان اسلام و به طور خاص تر ایرانیان داشتند این در حالی است که با وجود بازیگران هالیوودی و عوامل امریکایی، فیلم در یکی ۲ شهر آمریکا به صورت محدود نمایش داده شد و خود دولت آمریکا نیز با اکران وسیع این فیلم مخالف بود. مصطفی عقاد، بعد از اکران فیلم ماندگار محمد رسول الله(ص) نزد امام موسی صدر رفت و ایشان به عقاد گفت چرا امام علی(ع) را نمی‌سازی؟ عقاد هم عنوان کرد به ۲ شرط می‌سازم.

لوئی شرف‌الدین مسوول روابط خارجی موسسات امام موسی صدر با بیان این خاطره‌ از امام موسی صدر افزود: مصطفی عقاد، بعد از پخش فیلم ماندگار محمد رسول الله(ص) نزد امام موسی صدر رفت و ایشان به عقاد گفت چرا امام علی(ع) را نمی سازی؟ امام علی(ع) را می‌سازم به ۲ شرط؛ اول اینکه اهل سنت درباره بیان تصویر ایشان معترض نشوند، چون می‌خواهم تصویر ایشان را نشان بدهم و شرط دوم اینکه خود شما امام موسی صدر نقش حضرت علی(ع) را ایفا کنید...

وی افزود: امام موسی صدر در پاسخ به این جملات خندیدند...

مصطفی عقاد از زبان دوستان و نزدیکان

حمید مجتهدی مستند ساز و کارگردان درباره نحوه آشنایی خود با مصطفی عقاد می گوید: عقاد در آمریکا هم‌کلاسی من بود دوستی ما از آن‌جا شکل گرفت و تا فیلم محمد رسول الله ادامه پیدا کرد. روزی که پیشنهاد فیلم محمد رسول‌الله را مطرح کرد، من سر ناهار بودم گفت یک چیزی می‌گویم اما قاشق‌ ات را رها نکنی! اگر می‌خواهی رها کنی همین الان قاشق‌ ات را بگذار. گفت حاضری فیلم حضرت محمد را بسازیم؟ تا پنج دقیقه به او زل زده بودم. گفتم من به هوش هستم اما تو چی؟ می‌دانی از چه صحبت می‌کنی؟ گفت همین امروز بودجه‌ش را بستم. خوب می‌دانست چه می‌خواهد و برای همین به کمتر از آن چه که می‌خواست راضی نمی‌شد. سر صحنه خیلی مقتدرانه عمل می‌کرد و همه چیز باید همان طور که می‌خواست اجرا می‌شد.

حمید مجتهدی در خصوص حضور عقاد در ایران و بازدیدش از منزل امام خمینی (ره) این گونه روایت می کند که وقتی عقاد خانه‌ امام خمینی (ره) را دید، گریه کرد. پرسیدم چرا گریه می‌کنی!؟ گفت باورت می‌شود خانه‌ای به این سادگی، زندگی آدمی باشد که دنیا را تکان داد!؟

مرگ عقاد

مصطفی عقاد در ۲۰۰۵ میلادی به‌همراه دخترش بر اثر انفجار بمبی به وسیله القاعده که در مجلس عروس در هتلی در اردن کار گذاشته شده‌بود، کشته شد. درباره جزییات این کشتار فجیع روایات مختلفی بیان شده برای نمونه در یکی از رسانه های غربی این چنین آورده شده است: در آن روز ساجده و شوهرش طبق برنامه به هتل رادیسون رفتند که در آن یک جشن عروسی برپا بود. همسر ساجده به سالن مردها می رود و در زمان مقرر با گفتن الله اکبر، بمب را منفجر می کند. همزمان، ساجده نیز که به سالن زن ها رفته بود ضامن بمب خود را فشار می دهد، اما بمب عمل نمی کند و تلاش مجدد ساجده نیز کارگر نمی شود و او در همان شلوغی، موفق به فرار می شود. سه روز بعد، ماموران امنیتی اردن او را در منزل خواهرش در شهرستان سلط دستگیر کردند. شوهرخواهر او نیز، در بمب گذاری های ۲۰۰۵ میلادی دخالت داشت و پس از آن به عراق رفته بود. در آن انفجار ۱۳۵۷ خورشیدی چندین نفر کشته شدند که مشهور ترین آنها مصطفی عقاد کارگردان مشهور مصری و سازنده فیلم های محمد رسول الله (ص) و عمرمختار بود. دختر مصطفی عقاد نیز در این انفجار کشته شد.

منابع:

مهرزاد دانش، ماهنامه سینمایی فیلم، شماره، ۷۹ مرداد، ۱۳۶۷.

 برنامه راز، پخش شده در شهریور ۱۳۸۹ به تهیه کنندگی نادر طالب زاده.