اسطوره سازان تمدن ایرانی

سریال «هزاردستان» بهترین مجموعه‌ای تلویزیونی قبل انقلاب که در سال ۱۳۵۸ برای تلویزیون ساخته شد و ساخت آن هشت سال به طول انجامید. هزار دستان به کارگردانی علی حاتمی سعدی سینمای ایران تولید شد که مهمترین دستاوردهایش ساخت شهرک سینمایی غزالی بود؛ شهرکی که تلویزیون در این سال‌ها چند بار تلاش کرد نمونه‌ی پیشترفته‌تر آن را بسازد اما تاکنون این امر محقق نشده است.

 این مجموعه کلکسیونی از بهترین بازیگران ایرانی از جمله جمشید مشایخی، عزت الله انتظامی، داود رشیدی، علی نصیریان و محمدعلی کشاورز را در خود جای داده که با هدایت علی حاتمی، یکی از ماندگارترین سریال‌های تاریخی تلویزیون ایران را رقم زده است. و توانست نام خودش را به عنوان اولین اسطوره ساز حماسی- تاریخی سینمای ایران ثبت کند.

ماندگارترین تاثیر به جا مانده از سریال «هزاردستان» ساخت شهرک سینمایی غزالی است؛ شهرکی که به گفته خود علی حاتمی، زمان شروعش جوان بوده و وقتی تمام شده پیرمردی از شهرک بیرون آمده ‌است.
مرحوم حاتمی گفته است: «هنگام تولید «هزاردستان» فکر می‌کردم آن آخرین سریال تلویزیونی‌ام باشد برای همین تمام توان و نیرویم را برای تولید آن گذاشتم. پس از فراهم شدن لباس و وسایل صحنه نوبت به ماکت و اجرای دکور رسید. برای ساختن شهرک سینمایی تلاش کردم جایی را انتخاب کنم که بعدها بشود آن را گسترش داد. نباید در انتخاب خطر می‌کردم. اگر ما زمینی به وسعت ۱۲۰ هزار متر داشتیم، می‌توانستیم ایده‌آل‌های‌مان را در آن پیاده کنیم.

مدتی طولانی به دنبال چنین مکانی گشتم و نهایتا نزدیک اتوبان تهران - کرج، جای مناسبی پیدا کردم. تصادفا بعد از تحقیق فهمیدم این زمین در تملک تلویزیون است. دو سالی برای سر و سامان دادن آن زمان صرف کردیم تا نهایتا به شهرک سینمایی به شکل و شمایل امروزی رسیدیم.»
علی حاتمی در این مجموعه قصد داشته از چند چهره تاریخی استفاده کند و بقیه را از چهره‌های ذهنی خودش تصویر کند و این تلفیقی بود از قصه و واقعیت. با این حال زمزمه‌ی تغییر قسمت آخر سریال «هزاردستان» و حذف برخی قسمت‌ها در بازنویسی فیلمنامه در آن زمان بین مردم و بینندگان این مجموعه تاریخی شنیده شد.

جمشید مشایخی در یکی از مصاحبه‌هایش حذفیات سریال «هزاردستان» را تایید کرده و گفته است: خیلی حیف شد؛ چرا که خیلی از صحنه‌های مجموعه «هزاردستان» حذف شد. به یاد دارم برای صحنه‌هایی ما چهار ساعت تصویر گرفته بودیم، اما فقط یک ربع پخش شد. شاید اگر الان این مجموعه پخش می‌شد تا این حد حذف نمی‌شد.
او تاکید کرده است: 11 ساعت از سریال «هزاردستان» سانسور و خیلی از صحنه‌ها کم شد. چهار ساعت در خانه‌ پیرنیا صحنه‌های مونتاژ شده وجود داشت که فقط 20 دقیقه‌اش پخش شد یا در خانه‌ اقدسیه سه ساعت مونتاژ شده داشتیم؛ این صحنه‌ها در آن زمان سانسور شد، ولی الان ممکن بود سانسور نشود.
علی حاتمی در اواخر دهه‌ی 50 برای نوشتن «هزاردستان» به فرانسه رفت و اولین کاری که کرد سرش را از ته تراشید تا رویش نشود به خیابان برود و تنها کارش این باشد که از صبح تا شب بنویسد.
همسر مرحوم حاتمی در این باره گفته است: «علی روزی که به فرانسه رفته بود، سرش را تراشید و چهره‌اش را کاملاً تغییر داد تا مجبور شود در خانه بماند. قیافه او در آن زمان آن قدر تغییر کرده بود که وقتی لیلا، علی را دید، او را نشناخت. همان زمان هوای فرانسه خیلی گرم شده بود. علی هر بار که به من زنگ می‌زد از گرمای هوا گلایه می‌کرد.
به هر حال همسر یک نویسنده بودن خیلی سخت است. من به خاطر عشقی که به این کار و همسرم داشتم و نبوغی که در او می‌دیدم تمام این سختی‌ها را تحمل می‌کردم. گاهی اتفاق می‌افتاد ۲۴ ساعته و حتی یک هفته در خانه سکوت حکمفرما بود تا او بتواند کارش را انجام دهد.»
مرحوم علی حاتمی حدود 15 روز بعد از 22 بهمن ماه سال 57 کارش را تمام کرد، اما سرنوشت مجموعه «هزاردستان» بعد از انقلاب اسلامی تا مدتی بلاتکلیف ماند. در نهایت تلویزیون به او اعلام کرد که تصمیم گرفته‌ است این سریال را بسازد، اما پیش از آن باید فیلمنامه را بخواند.
سریال «هزار دستان» به داستان زندگی رضا خوشنویس که شخصیتی تخیلی مبتنی بر شخصیتی تاریخی به‌ نام کریم دواتگر است، می‌پردازد.
فیلم از دو بخش اصلی تشکیل شده‌ است؛ بخش اول به داستان رضا تفنگچی می‌پردازد که دوران احمدشاه و آغاز حکومت رضا شاه را تصویر می‌کند و بخش دوم در مورد زندگی رضا خوشنویس است که در دوران پایانی حکومت رضا شاه و آغاز حکومت محمدرضا شاه می‌گذرد.

محمد علی کشاورز که با نقش «شعبون استخونی» دراین سریال یکی از برترین نقش‌های دوران بازیگری خود را به یادگار گذاشته است، درباره‌ چگونگی دعوت شدن به سریال مرحوم علی حاتمی گفته است: وقتی در سریال «سربداران» مشغول به کار بودم، علی حاتمی آمد و گفت: «می‌خواهم سریال «هزاردستان» را بسازیم و تو حتما باید بازی کنی و برای تو نقش «شعبان استخونی» را در نظر گرفتم. بعد هم متوجه شدم بازیگرانی مثل جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، داوود رشیدی و ... در آن بازی خواهند داشت و برای همین مشتاق شدم که این نقش را ایفا کنم.»
کشاورز متفاوت بودن را دلیل پذیرش نقش «شعبان استخونی» عنوان کرده است و گفته که ویژگی‌های شخصیتی شعبان استخونی برایش بسیار وسوسه‌انگیز بوده است.
کشاورز چیزی نزدیک به یک ماه فقط در مورد این شخصیت مطالعه کرده، مسافرت رفته، به برخی محله‌های جنوب شهر می‌رفته و با آدم‌های آنجا صحبت می‌کرده تا با نحوه بیا‌نشان آشنا شود و حرکاتشان را به ذهن بسپارد.
او درباره گریمش گفته است: «پوستم کنده می‌شد تا این گریم پرحجم را از چهره‌ام پاک کنم. پس از پاک کردن صورتم، سوزش وحشتناکی در اطراف چشمم شروع می‌شد و روی پیشانی و اطراف صورتم و در نهایت ملتهب می‌شد »
در زمان ساخت «هزاردستان» حدود چهار ساعت زمان صرف گریم کشاورز می‌شده است.
کشاورز گفته است که علی حاتمی اصلا سر صحنه‌های زد و خورد حاضر نمی‌شد، چون از خون می‌ترسید و با دیدن خون حالش بد می‌شد و بیشتر صحنه‌های دعوا را دستیارش (احمد بخشی)‌ می‌گرفت.

جمشید مشایخی هم درباره بازی در مجموعه «هزاردستان» یادآور شده است: علی حاتمی به من گفت دو نقش به تو می‌خورد؛ ولی من دوست دارم تو نقش «رضا خوشنویس» را بازی کنی. می‌گفت با توجه به شناختی که از تو دارم شخصیتی که نوشتم به روحیه تو نزدیک است. شخصیت «رضا خوشنویس» که در بعضی جاها «رضا تفنگچی» هم هست، شخصیت دوگانه‌ای دارد. به هرحال «رضا خوشنویس» یا «رضا تفنگچی» نقش اصلی این سریال است که من هم از بازی در این نقش بسیار لذت بردم.
وی اضافه کرده است: بعد از انقلاب بود که کار «هزاردستان» را شروع کردیم. علی حاتمی به من گفت حق ما را طوری که باید و شاید به ما نمی‌دهند، ولی برای پول کار نکنیم، برای هنر کار کنیم و سرمان را برای این کار بگذاریم. نه تنها من، بلکه همه‌، حتی کسانی که نقش‌های کوتاه بازی می‌کردند سرشان را برای این کار گذاشتند.
مشایخی در خاطراتش درباره «هزاردستان» گفته است: علی سال 58 تصمیم گرفت این سریال را کار کند. به یاد دارم در لاله زار نو در یک خانه قدیمی کار را شروع کردیم. در ابتدا قرار بود من همراه خانم فخری خوروش بازی کنم، اما علی به دلیل اینکه معتقد بود سن خانم باید کمتر باشد آن صحنه را با شهلا میربختیار بازی کردم؛ البته قبل از شروع کار حاتمی به من گفت جمشید دستمزدی که در این کار داده می‌شود، ممکن است زیاد نباشد؛ اما می‌خواهم با تمام وجودمان کار کنیم و دقیقاً هم همین اتفاق افتد. همه هنرمندان همچون آقایان اسکندری، معیریان و ... زحمت زیادی برای مجموعه «هزاردستان» کشیدند.
مشایخی گفته است: به نظرم دیالوگ‌هایی که علی می‌نوشت، خیلی شاعرانه و زیبا بود. علی همیشه در آثارش موفق بود، چون به راحتی از صحنه‌ها نمی‌گذشت و برای تک تک پلان‌ها وقت می‌گذاشت. او مثل کارگردانانی نبود که ادای این رشته را درمی‌آوردند. اگر بازیگر نظری داشت به نظرش احترام می‌گذاشت. او همیشه با منطق حرف می‌زد و منطقی هم پاسخ می‌داد.
جمشید مشایخی، از صدابرداری سریال تاریخی «هزاردستان» گفته است و اینکه در «هزاردستان» حدود هشت ساعت صدابرداری سر صحنه داشتند و او هشت ساعت را با صدای خودش بازی کرده است.
او درباره تصمیم نهایی علی حاتمی برای دوبله سریال یادآور شده است: به دلیل اینکه صدای مزاحم در آن کار زیاد بود و ما آن وقت از لحاظ تکنیک در حد امروز نبودیم، علی حاتمی ترجیح داد که کل صدای سریال را از اول صداگذاری کند تا کیفیت آن پایین نیاید. به هر حال صدابرداری سر صحنه در آن زمان به قدرت امروز نبود و برای همین فیلم‌های ایرانی هم دوبله می‌شد.
علی حاتمی در آخرین روزهای عمرش در مصاحبه‌ای که پس از مرگش منتشر شد، درباره سختی‌هایی که برای ساخت «هزاردستان» متحمل شده، گفته است: هیچ جریانی با ساخت «هزاردستان» به جز چند رفیق قدیمی موافق نبود. به لحاظ معنوی راضی‌ام چون شیره جان خود را گذاشتم، زن و فرزند را عذاب دادم تا کارم در حد توانم بی‌عیب باشد. اصلا غایت یک هنرمند متعهد باید همین باشد، کدام هنرمند یا روشنفکر مسوول در طول زندگی‌اش اجر مرارت خود را تمام و کمال گرفته است؛ مگر با انعکاس موثر و جاودانگی‌اش اثرش در گذشت زمان. امیدوارم آیندگان نقادان با معرفتی در مورد آثار من باشند و من را به از گور درآوردن افکار عتیقه‌ای متهم نکنند.