اسطوره سازان تمدن ایرانی

نگاهی به فیلم‌های سینمای ایران که به واقعه عاشورا پرداخته‌اند
نقش عشق بر پرده نقره‌ای
سینما از مهم‌ترین ابزارهای فرهنگی جهت توسعه فضای معنوی بین افراد یک جامعه است.البته در این مسیر تلویزیون به فراخور گستردگی مخاطب با ساخت سریال‌های دینی به نسبت گام‌های موثرتری را در این زمینه برداشته است. بدیهی است واقعه عاشورا از هر لحاظ برای شیعیان مهم و اثرگذار است، اما در میان انبوه آثار تولید شده پس از سال‌هایی که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، سهم سینمای ایران در تولید فیلم‌هایی با موضوع محرم، عاشورا و زندگی امام حسین(ع) چقدر بوده است؟
 تصویر نقش عشق بر پرده نقره‌ای
واقعیت این است که غیر از چهار فیلم «روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی، «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش، «عصر روز دهم» ساخته مجتبی راعی و «سفیر» ساخته فریبرز صالح که تم اصلی به واقعه روز عاشورا می‌پردازد، اثر دیگری در این حوزه تولید نشده و بقیه فیلم‌هایی که در این حوزه تولید شده‌اند بیش از آن‌که به خود واقعه کربلا که اتفاقا به لحاظ دراماتیک هم قابلیت بالایی برای پرداخت سینمایی دارد، توجه کنند پیام‌ها‌ی انسانی و معنوی عاشورا را در متن اجتماعی و مناسبات انسانی امروزی مورد توجه قرار داده‌اند.
سهم عاشورا در سینما
عزیزالله حاجی‌مشهدی، منتقد فیلم و مدرس سینما در گفت‌وگو با جام‌جم درباره سهم عاشورا در سینما گفت: پرده سینما و همچنین دریچه تلویزیون، می‌تواند گاه موثرتر از دیگر رسانه‌ها و بویژه پرنفوذتر از کتاب و روزنامه بر مخاطبان خود تاثیر بگذارد. یکی از برجسته‌ترین فرازهای حوادث دینی و مذهبی ایرانیان و مسلمانان، واقعه عبرت‌آموز عاشورا و محرم است که در باورهای دینی مردمان این دیار ریشه‌ای عمیق دارد و به شکل سنتی در آمیخته با آداب و رسوم، از دیر باز پایدار مانده است.
او افزود: با نگاهی گذرا به کارنامه فیلمسازان (چه در سینما و چه در تلویزیون) بسادگی در می‌یابیم که متناسب با جایگاه و شأنیت این واقعه مهم و تاریخی، چنان‌که باید و شاید، به جز چند نمونه انگشت‌شماری که در فاصله سال‌های 1360 تا امروز تولید شده، کارهای زیادی شکل نگرفته است.
البته در این زمینه به‌طور نسبی تلویزیون کارهای پرشمارتری در مقایسه با سینما انجام داده است. از میان برخی کارهای سینمایی که مستقیم‌تر به محرم و عاشورا پرداخته‌اند، به فیلم‌هایی چون: «سفیر» ( فریبرز صالح)، «روز واقعه» (شهرام اسدی)، «عصر روز دهم» (‌مجتبی راعی)، «شب دهم» (جمال شورجه) و فیلم‌های دیگری چون: «به خاطر هانیه» (کیومرث پوراحمد) و «سلطان» (مسعود کیمیایی) می‌توان اشاره کرد که به‌طور غیرمستقیم، صحنه‌هایی گرم و گیرا از مناسک و آیین‌های مربوط به عاشورا و محرم را در قالب دسته‌های سینه‌زنی یا زنجیرزنی و نظایر آنها به تصویر کشیده‌اند.
این مدرس پیشکسوت سینما خاطرنشان ساخت: از دیدگاه داستان پردازانه و با توجه به فضاسازی‌های هنرمندانه، شاید کمتر نمونه‌ای را بتوان با فیلمنامه «روز واقعه» نوشته بهرام بیضایی مقایسه کرد که توانسته باشد با شیوایی هر چه تمام‌تر از عاشورا و ستم‌ستیزی امام حسین(ع) سخن به میان آورده باشد. رستاخیز احمدرضا درویش نیز کوشیده است، با نگاهی متفاوت موضوع عاشورا و سلحشوری و جانبازی برخی چهره‌های نزدیک به امام حسین(ع)، بویژه حضرت عباس(س) را دستمایه کار خود قرار دهد که البته حواشی ایجاد شده، فرصت مناسبی را برای مطرح شدن این اثر قابل بحث، به‌وجود نیاورده است.
او ادامه داد: مجتبی راعی در عصر روز دهم با استفاده از فضای مستندگونه تجمع عزاداران بی‌شمار روز عاشورا، آن هم در جغرافیای کربلا و در فضای اصلی چنین رخدادی، کار دلنشینی پدید آورده است که چنین اثری را در ردیف آثار قابل‌اعتنا در موضوع عاشورا قرار داده است.
حاجی‌مشهدی با اشاره به حوزه مستند یادآور شد: در بخش مستند، از میان آثار کوتاه و نیمه بلند متعددی که بیشتر توسط فیلمسازان تجربی و مستند و سازندگان فیلم کوتاه تولید شده است، گاه بارقه‌هایی امید بخش دیده شده که در جشنواره‌های موضوعی بویژه در فضای کارهای حوزه هنری، مورد توجه قرار گرفته است. شاید از یک فیلم مستند برجسته با موضوع تعزیه ـ که توسط محمدرضا اصلانی در زواره اصفهان، تهیه شده است ـ باید به عنوان یک کار قابل توجه و به یاد ماندنی سخن گفت که با فیلمبرداری فرهاد صبا و اصغر رفیعی‌جم تصاویری گویا از کار بهترین استادان بومی تعزیه در منطقه زواره اصفهان به ثبت رسیده است. حضور تماشاگران بومی و خیل مشتاقانی که از دیگر نقاط کشور، خود را به زواره رسانده‌اند و درهم‌آمیختگی فضای درون صحنه با حواشی کار و حضور تماشاگران، به فضای این مستند حال وهوای خاصی بخشیده است.
او تصریح کرد: ساخته شدن چند مجموعه بزرگ تلویزیونی، از جمله مختارنامه و معصومیت از دست رفته داوود میرباقری، شب دهم حسن فتحی و سفر سبز محمدحسین لطیفی تلاش‌های درخور توجهی بوده که با محوریت موضوع عاشورا و محرم، ساخته و پرداخته شده‌اند.
حاجی‌مشهدی در پایان تاکید کرد: به‌طور معمول، در بخش خصوصی انگیزه کمتری برای پرداختن به این موضوعات وجود دارد. به همین دلیل، شاید تلویزیون و برخی نهاد‌های مشابه مثل حوزه هنری در توجه بیش از پیش به این موضوعات می‌توانند نقش و سهم بیشتری داشته باشند. البته نباید فراموش کرد در تولید این‌گونه آثار، بدون پشتوانه نگارش فیلمنامه منسجم و پرمایه، کاری جز رفع تکلیف، انجام نخواهد گرفت!
ساخت فیلم‌های مذهبی از نگاهی تازه
فریدون فرهودی فیلمنامه‌نویس، کارگردان و مدرس سینما و تلویزیون در ضرورت پرداخت بیشتر به فیلم‌های مذهبی در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح داد: اعتقاد و اعتماد مردم به مفاهیم مذهبی باعث آرامششان می‌شود و همین دلیل محکمی است برای ضرورت پرداخت به فیلم‌های مذهبی از دریچه سینما.
فیلمنامه‌نویس دختری با کفش‌های کتانی و ساحره تصریح کرد: فیلم‌های مذهبی باید با نگاه و از دریچه‌ای تازه ساخته شود. در غیر این صورت، دیدن آنچه همه با آن بزرگ شده‌اند چه جذابیتی دارد؟ در واقع آنچه مردم می‌دانند، قابل دوباره گفتن نیست و مخاطبی ندارد. چون شاید در تخیل شان تصاویری زیباتر از آن روایات داشته باشند. در حقیقت برای پرداخت به مضامین مذهبی یا تاریخی یک موضوع اضافه که بار دراماتیک داشته باشد باید در آن روایات ایجاد شود که در آن داستان طراحی شود. به عنوان مثال در فیلم «بن هور» ما حضرت عیسی (ع) را می‌بینیم که در داستان است منتها در فصل هایی، نه در تمام متن داستان.
عصر روز دهم
داستان «عصر روز دهم» درباره دکتر مریم شیرازی است که با گروهی از پزشکان هلال‌احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و تصمیم می‌گیرد برای یافتن خواهر گمشده‌اش به جست‌وجو بپردازد. تمام داستان این فیلم در دهه اول محرم‌الحرام و در کشور عراق می‌گذرد.
رستاخیز
داستان فیلم «رستاخیز» از بعد از مرگ معاویه پسر ابوسفیان که یزید بن معاویه خود را خلیفه مسلمین می‌خواند، شروع می‌شود. او به فرماندار مدینه نامه می‌نویسد که از حسین بن علی بیعت بگیرد. بکیر بن حر که به عنوان پیک مخصوص دربار یزید بن معاویه برگزیده شده است، مأمور رساندن نامه یزید به مدینه می‌شود. او که جوانی چابک و پرانرژی و در تکاپوی حقیقت است در مدینه متوجه می‌شود حامل نامه‌ای است که در آن به کشتن حسین بن علی فرمان داده شده است. بکیر در مکه با اندیشه‌ها و خط فکری حسین بن علی (امام شیعیان) آشنا می‌شود و...
روز واقعه
«روز واقعه» روایت قصه زندگی عبدالله، جوانی مسیحی بود که تازه به اسلام روی آورده بود و دل در گرو عشق راحله دختر زید داشت. او در جریان عروسی با راحله ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند. عبدالله بیابان به بیابان، واحه به واحه به سمت کربلا می‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا می‌رسد و در آن زمان «حقیقت» را بر سر نیزه می‌بیند.
سـفیر
داستان «سفیر» درباره قیس بن مسهر، نماینده امام است که با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند و... .